تربیت هوشمندانه فرزند: وقتی کودک رفتار بد دارد یا حرف زشت می‌زند

مقدمه

• پرسشی که ذهن والدین را درگیر کرده است و عموما به دنبال بهترین اقدام هستند، این است که زمانی که فرزندشان به تازگی رفتار ناپسندی از خود نشان می‌دهد، والدین باید چه واکنشی داشته باشند. بسیاری از پدر و مادرها در چنین شرایطی دچار تردید می‌شوند و نمی‌دانند برخورد صحیح چگونه است؛ زیرا از یک سو نمی‌خواهند این رفتار در کودک تثبیت شود و از سوی دیگر نگرانند که واکنش‌های تند و هیجانی اثر منفی بیشتری بر جای بگذارد.
• برای نمونه، وقتی کودک کلمه‌ای زشت را به تازگی یاد گرفته و شروع به تکرار آن می‌کند، یا زمانی که رفتاری نامناسب را از اطرافیان یا محیط آموخته است، والدین در برابر این موقعیت نیاز به یک راهنمایی روشن دارند. این دقیقاً همان جایی است که بسیاری از والدین از من می‌پرسند: «چه کنیم که هم کودک یاد بگیرد این رفتار درست نیست و هم رابطه ما با او آسیب نبیند؟»
• واقعیت این است که ابتدای یادگیری، یعنی زمانی که کودک هنوز به رفتار ناپسند عادت نکرده، بهترین فرصت برای مداخله‌ی درست والدین است. اگر در این مرحله برخورد مناسبی صورت گیرد، احتمال شکل‌گیری عادت‌های پایدار و تکرار مداوم رفتار نامناسب بسیار کمتر خواهد شد. اما اگر این زمان طلایی از دست برود، اصلاح رفتار ممکن است به مراتب دشوارتر شود.
• در این مقاله می‌خواهیم سه اقدام ساده و در عین حال کاربردی را مرور کنیم که می‌تواند در چنین موقعیت‌هایی به کمک والدین بیاید. این سه اقدام شامل توجه منفی ، توجه مثبت به کارهای مثبت، و پیامدهای هدفمند است. هر یک از این مراحل در ظاهر ساده به نظر می‌رسند، اما نقش بسیار مؤثری در شکل‌گیری یادگیری صحیح و پیشگیری از عادت‌های نامطلوب دارند.

•بی‌توجهی به رفتار ناپسند کودک: روشی مؤثر برای اصلاح رفتار بدون تنش

• یکی از چالش‌های اصلی والدین، مواجهه با رفتارهای ناپسند کودکان است، به ویژه زمانی که کودک تازه یک رفتار نادرست یا حرف زشت را یاد گرفته و در حال تکرار آن است. بسیاری از والدین دچار سردرگمی می‌شوند و نمی‌دانند چگونه باید واکنش نشان دهند تا هم رفتار کودک اصلاح شود و هم رابطه والد-فرزند آسیب نبیند. یکی از راهکارهای مؤثر در این شرایط، روش بی‌توجهی هدفمند است.

بی‌توجهی به چه معناست؟

• بی‌توجهی به معنای واقعی آن، یعنی والدین به رفتار ناپسند کودک نه کلامی پاسخ می‌دهند و نه با زبان بدن، حالت چهره یا حرکات دست واکنشی نشان می‌دهند. هدف این است که کودک یاد بگیرد برخی رفتارهای نادرست توجهی از سوی والدین دریافت نمی‌کنند و بنابراین انگیزه کمتری برای تکرار آن‌ها پیدا می‌کند.
• به عنوان مثال، اگر کودک کلمه‌ای زشت را به تازگی یاد گرفته و شروع به گفتن آن می‌کند، یا رفتارهای کوچک نامطلوبی انجام می‌دهد که خطری برای او یا دیگران ایجاد نمی‌کند، بهترین واکنش والدین، عدم واکنش و بی‌توجهی هدفمند است. این روش به کودک این پیام را می‌دهد که این رفتار ارزش توجه ندارد و به مرور زمان احتمال تکرار آن کاهش می‌یابد.

چرا بی‌توجهی مؤثر است؟

• مطالعات روانشناسی رفتاری نشان می‌دهند که کودکان اغلب رفتارهای خود را برای جلب توجه والدین انجام می‌دهند. زمانی که رفتار نامطلوب مورد توجه قرار نگیرد، انگیزه کودک برای تکرار آن کاهش می‌یابد. این اصل از نظریه شرطی‌سازی اسکینر ناشی می‌شود که بر اساس آن تقویت مثبت یا منفی می‌تواند رفتار را افزایش یا کاهش دهد. در اینجا عدم توجه به عنوان نوعی «عدم تقویت» عمل می‌کند و رفتار ناپسند را کاهش می‌دهد.

نکات مهم در اجرای بی‌توجهی

• ۱. کنترل زبان بدن:

  حتی اگر حرفی نزنید، نگاه، حالت چهره و حرکات دست می‌تواند به کودک پیام بدهد. بنابراین والدین باید تمام حرکات غیرکلامی خود را کنترل کنند تا رفتار ناپسند کودک به صورت غیرمستقیم تقویت نشود.

• ۲. ثبات:

  بی‌توجهی باید به طور مداوم و در تمام موقعیت‌های مشابه اجرا شود. اگر گاهی واکنش نشان داده شود، کودک پیام متناقض دریافت می‌کند و یادگیری کاهش می‌یابد.

• ۳. مرز ایمنی:

  بی‌توجهی فقط برای رفتارهایی کاربرد دارد که خطر فوری برای کودک یا دیگران ایجاد نمی‌کنند. در شرایط خطرناک، مانند دست زدن به پریز برق یا پرتاب اشیاء سنگین، والدین باید سریع وارد عمل شوند و ایمنی کودک را تضمین کنند.

مثال

• کودک به تازگی یاد گرفته است که از کلمات نامناسب استفاده کند. والدین بدون واکنش کلامی یا حرکتی به او نگاه می‌کنند و به فعالیت خود ادامه می‌دهند. کودک به مرور متوجه می‌شود که این رفتار باعث جلب توجه نمی‌شود و تمایل او برای تکرار کاهش می‌یابد.
•  کودک یک شیء کوچک یا بی‌خطر را به صورت نامناسب استفاده می‌کند، مانند کشیدن کتاب‌ها یا بازی با اسباب‌بازی‌ها به شکلی که آسیبی ندارد. والدین بدون ایجاد تنش یا سرزنش، فعالیت خود را ادامه می‌دهند و هیچ واکنش مستقیم نشان نمی‌دهند.

فواید بلندمدت بی‌توجهی:

• کاهش رفتارهای ناپسند بدون تنبیه و ایجاد اضطراب در کودک
• افزایش یادگیری خودکنترلی و مهارت‌های اجتماعی
• حفظ رابطه مثبت والد-فرزند و جلوگیری از تنش‌های غیرضروری

• بی‌توجهی یک ابزار تربیتی مؤثر و علمی است که به والدین کمک می‌کند رفتارهای نامطلوب کودکان را بدون تنش، سرزنش یا تنبیه کاهش دهند. کلید موفقیت در این روش، صبر، ثبات و کنترل دقیق واکنش‌های کلامی و غیرکلامی والدین است. با تمرین و پیگیری مستمر، کودک یاد می‌گیرد که برخی رفتارها ارزشی برای جلب توجه ندارند و به مرور آن‌ها را کنار می‌گذارد.

•توجه مثبت: تقویت رفتارهای درست کودک برای کاهش رفتارهای ناپسند

• پس از مرحله بی‌توجهی به رفتارهای ناپسند کودک، دومین گام مهم در تربیت مؤثر، توجه مثبت به رفتارهای درست و مناسب او است. این مرحله زمانی آغاز می‌شود که کودک رفتار یا حرفی مناسب انجام می‌دهد و والدین می‌توانند با واکنش صحیح، انگیزه کودک برای تکرار رفتار درست را افزایش دهند.

توجه مثبت شامل اقدامات مختلفی است که می‌تواند هم کلامی و هم غیرکلامی باشد. برای مثال:

• ۱. تشویق کلامی:

  گفتن عباراتی مانند «آفرین که این کارو کردی» یا «خیلی خوبه که صبر کردی»

• ۲. لمس محبت‌آمیز:

  بغل کردن، دست روی شانه گذاشتن یا نوازش

• ۳. ارتباط چشمی و لبخند:

  کودک با دیدن لبخند و نگاه گرم والدین احساس رضایت و امنیت می‌کند

• ۴. فعالیت مشترک:

  گاهی می‌توانیم با کودک بازی کنیم یا در کارش همراهی نشان دهیم تا رفتار درست او تقویت شود

• در روانشناسی تربیتی، این نوع واکنش به عنوان توجه مثبت یا تقویت مثبت شناخته می‌شود. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که کودکان رفتارهایی را که مورد توجه و تایید والدین قرار می‌گیرند، با احتمال بیشتری تکرار می‌کنند. به عبارت دیگر، توجه مثبت به رفتارهای درست، همانند یک «پاداش اجتماعی» عمل می‌کند و یادگیری رفتار مناسب را تقویت می‌کند.
• یک نکته کلیدی که والدین باید بدانند این است که توجه مثبت و منفی هر دو باعث تقویت رفتار کودک می‌شوند. حتی توجه منفی، مانند سرزنش یا واکنش شدید به رفتار ناپسند، می‌تواند به طور ناخواسته باعث تکرار رفتار شود، زیرا کودک به دنبال جلب توجه است. بنابراین ترکیب مؤثر این دو، کاهش توجه منفی به رفتار ناپسند و افزایش توجه مثبت به رفتارهای درست است.
• برای مثال، فرض کنید کودک تازه یاد گرفته است که از کلمات زشت استفاده کند. اگر والدین با اخم یا گفتن «نه نکن!» واکنش نشان دهند، کودک ممکن است برای جلب توجه شما همان رفتار را تکرار کند. اما اگر بی‌توجهی کنیم و در مقابل، وقتی کودک کلمه مناسبی می‌گوید یا رفتار صحیحی انجام می‌دهد، با لبخند، صحبت محبت‌آمیز یا تشویق او را تقویت کنیم، کودک به مرور انگیزه پیدا می‌کند که رفتارهای درست را جایگزین رفتار ناپسند کند.
• مزیت بزرگ توجه مثبت این است که علاوه بر کاهش رفتار ناپسند، مهارت‌های اجتماعی و خودکنترلی کودک را تقویت می‌کند. کودک می‌آموزد که رفتارهای سازنده باعث دریافت محبت، تایید و توجه والدین می‌شوند و این امر اعتماد به نفس و احساس امنیت او را افزایش می‌دهد.

نکات عملی برای والدین:

• رفتار مثبت کودک را به محض مشاهده، شناسایی و تقویت کنید. هرچقدر واکنش سریع‌تر و مشخص‌تر باشد، اثرگذاری آن بیشتر خواهد بود.
• برای تقویت رفتار مناسب، از ترکیب توجه کلامی و غیرکلامی استفاده کنید. گاهی لبخند ساده یا دست زدن محبت‌آمیز اثر بیشتری از کلمات دارد.
• ثبات داشته باشید: هر بار که کودک رفتار درست انجام می‌دهد، همان توجه مثبت را نشان دهید تا پیام واضح و همیشگی به او منتقل شود.
• توجه مثبت را با فعالیت‌های مشترک و بازی همراه کنید تا کودک رفتار درست را با تجربه خوشایند مرتبط کند.
• به این ترتیب، والدین با کم کردن توجه منفی به رفتارهای ناپسند و افزایش توجه مثبت به رفتارهای مناسب، به کودک کمک می‌کنند تا رفتارهای ناپسند تازه یادگرفته شده را کنار بگذارد و رفتارهای سازنده و صحیح را جایگزین کند. این روش یکی از مؤثرترین راهکارهای روانشناسی تربیتی است و می‌تواند بدون ایجاد تنش یا استرس در کودک، تغییر رفتار پایدار ایجاد کند.

• پیامدهای هدفمند: وقتی بی‌توجهی و توجه مثبت کافی نیست

• گاهی پیش می‌آید که علی‌رغم اجرای صحیح دو گام قبلی (بی‌توجهی به رفتار ناپسند و افزایش توجه مثبت به رفتارهای درست)، کودک همچنان رفتار ناپسند را تکرار می‌کند. در این شرایط، ممکن است کودک با نگاه شیطنت‌آمیز یا جسورانه رفتار نامطلوب را انجام دهد تا واکنش والدین را آزمایش کند. در این مرحله، نیاز است والدین از پیامدهای منطقی و تشویق هدفمند استفاده کنند تا رفتار کودک اصلاح شود، بدون آنکه رابطه والد-فرزند آسیب ببیند یا کودک دچار اضطراب شود.

تشخیص زمان ورود به مرحله پیامد:

• زمان ورود به این مرحله، معمولاً بعد از اجرای چند روزه بی‌توجهی و توجه مثبت است، زمانی که رفتار ناپسند تداوم پیدا کرده یا هدفمندانه برای جلب توجه والدین انجام می‌شود.
• اگر کودک هنوز درک کافی از پیامدهای رفتاری ندارد (زیر 2 سال)، بیشتر باید از محدود کردن فوری رفتار خطرناک و اعلام جدی استفاده شود.
• برای کودکان بالای 2 سال، می‌توان پیامدهای کوتاه‌مدت و مرتبط را اجرا کرد و همراه با یادآوری و تشویق رفتارهای مثبت، ترکیب نمود.

اصول کلی در تعیین پیامد:

• ۱. منطقی و مرتبط با رفتار باشد:

  پیامد باید با رفتار نامطلوب ارتباط مستقیم داشته باشد. به‌عنوان مثال، اگر کودک وسیله‌ای را پرتاب می‌کند، محرومیت از همان وسیله منطقی است.

• ۲. نسبت‌دار و کوتاه‌مدت باشد:

  پیامد باید سن کودک را در نظر بگیرد و نه افراطی باشد و نه خیلی کوتاه که اثر نکند.

• ۳. ثابت و قابل پیش‌بینی باشد:

  وعده‌ای که داده می‌شود باید حتماً اجرا شود تا کودک یاد بگیرد رفتارهایش پیامد مشخصی دارند.

• ۴. غیرفیزیکی و بدون تحقیر:

  تنبیه بدنی یا توهین به شخصیت کودک ممنوع است. پیامد باید روانشناختی، منطقی و آموزشی باشد.

مثال‌های کاربردی بر اساس سن:

• کودکان زیر 2 سال: هنوز ظرفیت درک پیامدهای پیچیده محدود است. اگر کودک اشیاء را پرتاب می‌کند یا دیگری را هل می‌دهد، والدین باید سریع دست او را بگیرند و با لحنی جدی بگویند: «نه، اینو دوست ندارم». پیامدهای طولانی‌مدت معمولاً مؤثر نیستند، اما آموزش لحن جدی و ایمن‌سازی محیط اهمیت دارد.
• کودکان 2 تا 3 سال: اگر از ابتدا قوانین و سبک گفتگو با کودک برقرار بوده، می‌توان از پیامدهای کوتاه‌مدت استفاده کرد. مثال: «اگر این حرف رو بزنی، یک ساعت نمی‌تونی با این اسباب‌بازی بازی کنی.» یا «اگر این کار رو تکرار کنی، امروز پارک نمی‌رویم»
• کودکان بالای 3 سال: قابلیت درک پیامدهای شرطی و تشویقی بالاتر است. می‌توان از ترکیب جایزه مشروط و محرومیت‌های مشخص استفاده کرد. مثال: «اگر تا سه روز این رفتار را نداشتی، یک خوراکی کوچک یا رفتن به مهمانی در نظر گرفته می‌شود»

نحوه اعلام پیامد و برخورد والدین:

• ۱. شفاف و کوتاه:

  بدون فریاد یا تهدید احساسی، پیامد را با لحن جدی اعلام کنید: «نه ـ من اینو دوست ندارم. اگر دوباره این کار رو ببینی، امروز پارک نمی‌رویم.»

• ۲. یادآوری قبلی:

  اگر کودک ظرفیت درک دارد، یادآوری کوتاه بدهید: «یادت باشه اگر این رفتار رو انجام بدی، جایزه امروز رو نمی‌گیری.»

• ۳. اجرای فوری و بدون چالش:

  اگر کودک رفتار را انجام داد، پیامد اعلام‌شده را همان‌طور اجرا کنید. عدم اجرای وعده باعث کاهش اثرگذاری می‌شود.

• ۴. بازگشت به محبت و آموزش:

  پس از اجرای پیامد، به کودک نشان دهید که همچنان مورد محبت و توجه است و سپس رفتارهای مثبت او را تقویت کنید.

ترکیب پاداش و تشویق هدفمند:

• ۱. پاداش مشروط:

  مثال: «اگر این رفتار را تا سه روز انجام ندهی، یک خوراکی یا فعالیت دلخواه داری»

• ۲. قابل دسترس و ملموس:

  پاداش باید واقعی و قابل درک باشد. وعده‌های دور یا غیرقابل دستیابی انگیزه را کاهش می‌دهند.

• ۳. ترکیب با توجه مثبت:

  حتی در طول دوره پاداش، به رفتارهای کوچک و مثبت توجه کنید تا یادگیری رفتار مناسب تثبیت شود.

نکات عملی و پیشگیری:

• ۱. اجتناب از واکنش احساسی شدید:

  خشم یا تحقیر می‌تواند به ترس، گوشه‌گیری یا مقاومت منجر شود.

• ۲. پیامدهای کوتاه و شفاف:

  محرومیت‌های طولانی‌مدت یا غیرمرتبط بی‌اثر یا آسیب‌زننده هستند.

• ۳. ثبات والدین:

  تمام مراقبان باید هماهنگ باشند و قوانین و پیامدها یکسان اجرا شود.

• ۴. بازگشت به بی‌توجهی و توجه مثبت:

  پس از اصلاح رفتار، دوباره از روش‌های مرحله اول برای تقویت رفتار درست استفاده کنید.

کاربرد روانشناسی رفتار:

• رفتارهای کودک معمولاً با جلب توجه و تقویت شکل می‌گیرند. کاهش توجه منفی و افزایش توجه مثبت، همراه با پیامدهای منطقی، فرآیند یادگیری رفتار صحیح را تسریع می‌کند.
• این روش‌ها باعث می‌شوند کودک مسئولیت‌پذیری و خودکنترلی را یاد بگیرد و رفتارهای نامطلوب را جایگزین کند، بدون ایجاد تنش یا اضطراب.
• پس وقتی بی‌توجهی و توجه مثبت به نتیجه نمی‌رسند، پیامدهای منطقی، کوتاه‌مدت، قابل پیش‌بینی و همراه با پاداش مشروط، ابزار مؤثری برای اصلاح رفتار کودک هستند. اجرای موفق این مرحله نیازمند ثبات، شفافیت، اجرای فوری و بازگشت به تقویت مثبت است تا کودک یاد بگیرد رفتارهای درست را انتخاب کند و رابطه والد-فرزند حفظ شود.
• با انجام سه گام کلیدی که در این مقاله توضیح دادیم — بی‌توجهی به رفتارهای ناپسند، تقویت رفتارهای مثبت با توجه مثبت، و در صورت نیاز استفاده از پیامدهای منطقی و پاداش هدفمند — می‌توانیم رفتارهای تازه ایجاد شده در کودکان را به‌طور مؤثر مدیریت و اصلاح کنیم. این سه مرحله با هم یک چارچوب عملی و علمی ارائه می‌دهند که هم کودک را از یادگیری رفتارهای نامطلوب بازمی‌دارد و هم رفتارهای صحیح و سازنده را تثبیت می‌کند.
• یکی از نکات بسیار مهم این است که هر نوع رفتار کودک، چه مثبت و چه منفی، توسط والدین قدرت می‌گیرد. توجه ما به رفتارهای کودک، حتی اگر به صورت منفی باشد، می‌تواند باعث تکرار و تثبیت آن رفتار شود. به همین دلیل والدین باید همیشه آگاه باشند که عکس‌العمل آن‌ها نسبت به رفتارهای کودک چگونه است:
• وقتی کودک حرف زشتی می‌زند یا رفتار ناپسندی انجام می‌دهد، آیا با واکنش شدید، سرزنش یا حتی لبخند غیرمستقیم، به او توجه می‌دهیم؟
• وقتی کودک رفتار خطرناک یا بدی انجام می‌دهد، مانند پرت کردن چیزی یا هل دادن دیگران، آیا با عکس‌العمل فوری یا نگاه‌های جدی، بدون توجه مثبت، به او قدرت می‌دهیم یا کنترل می‌کنیم؟
• چرا این موضوع مهم است؟ چون کودکان به صورت ذاتی به دنبال جلب توجه والدین هستند. اگر رفتار منفی آن‌ها باعث جلب توجه شود، حتی اگر با تذکر یا سرزنش همراه باشد، کودک ممکن است همان رفتار را ادامه دهد و آن را به مرور تثبیت کند. بنابراین، توجه و واکنش والدین به رفتار کودک کلید اصلی کنترل و اصلاح رفتار است.

• در مقابل، اگر توجه مثبت به رفتارهای درست کودک داده شود و رفتارهای ناپسند به‌درستی مدیریت و کاهش یابد، کودک می‌آموزد که رفتارهای سازنده و مناسب باعث دریافت توجه، محبت و تایید می‌شوند و انگیزه او برای تکرار رفتارهای ناپسند کاهش می‌یابد.
• به عبارت دیگر، قدرت واقعی رفتار کودک، بازتاب مستقیم توجه و واکنش ما والدین است. با اجرای آگاهانه سه گام ذکر شده، والدین می‌توانند محیطی امن، حمایت‌کننده و آموزشی ایجاد کنند که در آن کودک:

• رفتارهای ناپسند و تازه یادگرفته شده را کنار بگذارد،
• رفتارهای مثبت و سازنده را تقویت کند،
• و مهارت‌های خودکنترلی، مسئولیت‌پذیری و اعتماد به نفس خود را پرورش دهد.

• در پایان، پیام اصلی این مقاله این است که والدین با دقت، ثبات و توجه هوشمندانه به رفتار کودکان، نقش کلیدی در شکل‌گیری شخصیت و رفتار فرزند خود دارند. رفتار و توجه ما، چه مثبت و چه منفی، مانند یک موتور محرک عمل می‌کند که یا باعث تقویت رفتارهای ناپسند می‌شود یا مسیر رشد سالم و صحیح کودک را هموار می‌کند.
• با آگاهی، صبر و اجرای دقیق این سه گام، می‌توانیم محیطی ایجاد کنیم که کودک در آن هم احساس امنیت کند، هم رفتارهای درست را یاد بگیرد و هم از یادگیری رفتارهای ناپسند باز بماند. این همان هدف نهایی تربیت هوشمندانه و علمی کودک است.

نویسنده: ناهید حاجی مقصودی - تدوین متن: مائده هاشمی